عوامل تأثیرگذار بر توسعه روند عادی سازی روابط ترکیه و رژیم صهیونیستی

مقدمه

روابط آنکارا‌–‌تلاویو را می‌توان جزء آن دسته از روابط سینوسی در محیط روابط بین الملل دانست که علی الظاهر در سال‌های اخیر (۲۰۱۶ به بعد) به واگرایی تبدیل شده است؛ اما در باطن به صورت کج دارو مریز تداوم داشته است. در طول تاریخ تأسیس رژیم صهیونیستی (۱۴ مه ۱۹۴۸)، روابط دو بازیگر به صورت سینوسی تداوم داشته و گاهی گرم و گاهی به سردی گراییده است. ترکیه اولین کشور مسلمانی محسوب می‌شود که روابط رسمی خود را با تلاویو آغاز کرد و موجودیت آن را به رسمیت شناخت. اما برای پیشگیری از ناخشنودی اعراب، در سال‌های نخست همکاری، جانب احتیاط را رعایت می‌کرد. در طول این سال‌ها همواره مسئله فلسطین متغیر تاثیر گذار مهمی در روابط دو بازیگر به حساب آمده است و یکی از اصلی‌ترین چالش‌ها در روابط رژیم صهیونیستی با ترکیه این متغیر بوده است. هجوم سربازان اسرائیلی به کشتی مرمره در نزدیکی سواحل رژیم صهیونیستی در سال ۲۰۱۱ یکی از از نقاط عطف تاثیرگذار در روابط این دو بازیگر در سال‌های گذشته محسوب می‌شود؛ حادثه‎‌ای که در آن حدود ۱۰ خدمه کشتی که عمومأ ترک تبار بودند، کشته شدند. ترکیه بدلیل نگاه اخوانی موجود در سیاست خارجی، در سالیان گذشته سعی کرده تاحدی منافع فلسطینیان ساکن در نوار غزه را در برابر رژیم صهیونیستی حفظ نماید و حقوق حداقلی را برای آن‌ها به رسمیت بشناسد و همواره از ایده تشکیل دو دولت در سرزمین‌های اشغالی حمایت کرده است. اما مسئله ترکیه و رژیم صهیونیستی تنها مربوط به فلسطین نمی‌شود؛ ترکیه همواره خود را در معرض تهدید روسیه و آمریکا می‌بیند و همواره با نزدیکی به رژیم صهیونیستی در تلاش بوده است تاحدی زیادی از این تصور تهدید بکاهد و علاوه بر آن از تکنولوژی و امکاناتی که ایالات متحده و اروپا به صورت مستقیم در اختیار آنکارا قرار نمی‌دهند، به واسطه همکاری با رژیم صهیونیستی استفاده کند. در گزارش زیر به عوامل تأثیرگذار بر احیاء روابط این دو بازیگر و ورود جدی‌تر به روند عادی سازی می‌پردازیم.

مهمترین عوامل تاثیرگذار در عادی سازی مجدد روابط تلاویو – آنکارا

مهمترین عوامل تاثیر گذار در عادی سازی روابط ترکیه با رژیم صهیونیستی را می‌توان در ابعاد زیر خلاصه کرد:

روی کار آمدن بایدن و همبستگی مجدد با اروپا

بایدن در رقابت‌های انتخاباتی ۲۰۲۰ از ترکیه با این عنوان یاد می‌کند: «در ترکیه دیکتاتوری اردوغان حاکم است و ما باید با همکاری شرکایمان از مخالفین اردوغان برای انتخابات آتی حمایت کنیم». همین اظهار نظر کافی بود تا آنکارا پس از پیروزی دموکرات‌ها در انتخابات ریاست جمهوری و کنگره، جانب احتیاط را نسبت به قبل بیشتر رعایت نماید. ترکیه بعد از این اتفاق، به صورت رسمی دست دوستی با سمت اروپا و رژیم صهیونیستی دراز می‌کند و اردوغان در اظهار نظری جالب ذکر می‌کند که «صفحه سفید جدیدی در روابط ترکیه با اروپا باز شده است». موضع دیگر بایدن در این زمینه مخالفت آشکار او با حمله ترکیه به کرد‌ها در عراق و سوریه و همچنین همکاری آنکارا با روسیه است که تیم بایدن نیز تلویحأ هشدار‌هایی در این زمینه به اردوغان داده اند.

اتحادیه اروپا و مدیترانه شرقی

معادلات دریای مدیترانه و تضاد با یونان؛ تبدیل به یکی از مهمترین پارامتر‌های سیاست خارجی ترکیه در یکی دو سال گذشته شده است. امضاء قرارداد تعیین حریم دریایی ترکیه با لیبی، تنش بین ترکیه و رژیم صهیونیستی را در دریای مدیترانه شرقی به ابعاد امنیتی تبدیل کرد. در طرف مقابل، اما اتحادیه اروپا برای نجات از وابستگی گازی به روسیه، منابع گاز طبیعی موجود در مدیترانه و منابع گازی تامار و لویاتان رژیم صهیونیستی را منابع جایگزین می‌داند و همکاری با این بازیگران گازی جدید را در دستور کار خود قرار داده است. آنچه مسلم است کشور‌های حوزه مدیترانه به کمک حمایت‌های اروپا و امریکا در حال تبدیل شدن به بلوک جدیدی منطقه‌ای در برابر زیاده خواهی‌های ترکیه هستند و سعی در عدم حضور آنکارا در پروژه‌های انرژی این منطقه دارند. مهمترین خط لوله در دست برنامه ریزی و احداث در مدیترانه در حال حاضر پروژه مید ایست (med east) است که کشور‌های مدیترانه را در بر می‌گیرد، این خط لوله گاز طبیعی ۱۹۰۰ کیلومتری، گاز طبیعی مدیترانه به اروپا منتقل خواهد کرد که هنوز ترکیه در آن جایگاه مشخصی ندارد.

مشکلات داخلی و منطقه‌ای ترکیه

قانون تحریمی "کاتسا" در زمان ترامپ علیه اقدامات ترکیه در برابر غرب وضع شد و به واسطه این قانون ترکیه رسمأ وارد باشگاه تحریمی‌های امریکا شد. این قانون شامل ۱۲ بند است که تاکنون ۶ بند آن اجرا شده است. با روی کار آمدن بایدن این احتمال وجود دارد که در صورت عدم مشاهده تغییرات ملموس در سیاست خارجی ترکیه، بند‌های دیگر این قانون نیز اجرایی شود و حلقه تحریم‌ها بر آنکارا تنگتر شود. در حال حاضر حجم عظیمی از بدهی‌های خارجی (حدود ۴۳۰ میلیارد دلار)، کاهش کم‌سابقه ارزش لیر در برابر دلار امریکا (هر دلار حدود ۵/۸ لیر)، بیکاری فزاینده (حدود ۳۰ درصد از شاغلین ترکیه به دلیل کرونا خانه‌نشین شده‌اند و از جیره دولتی ارتزاق می‌کنند)، کاهش محبوبیت حزب حاکم (عدالت و توسعه) به زیر ۳۰ درصد، پاندمی کرونا؛ بروز اختلافات شدید درون‌حزبی در جناح حاکم، اختلافات با اروپا و یونان در مدیترانه، اختلافات با امارات و عربستان بر سر موضوع خاشقچی و احتمال پیوستن قطر و عربستان به دومینوی عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی و درنتیجه تقویت محور عبری – عربی در برابر آنکارا، همگی سیگنال‌های منفی است که از شرایط داخلی و منطقه‌ای ترکیه می‌توان رصد کرد.

عادی سازی روابط رژیم صهیونیستی با کشور‌های منطقه

گسترش روابط اعراب با رژیم صهیونیستی ازیک سو می‌تواند به تقویت جایگاه این رژیم در منطقه کمک کند و از سوی دیگر می‌تواند منجر به جایگزین شدن این رژیم در کشور‌های عربی به جای آنکارا شود. در حال حاضر تلاویو در مدیترانه و خلیج فارس توانسته است همکاری‌های خود را با کشور‌های عرب و غیرعرب به طور چشم گیری ارتقاء دهد و این امر می‌تواند به منزله کاهش مناسبات آن‌ها با ترکیه در سال‌های آتی قلمداد شود. در حال حاضر عربستان و امارات (بدلیل مسئله خاشقچی) بیشترین واگرایی را در منطقه با ترکیه داشته‎اند و در صورت پیوستن احتمالی قطر (یکی از شرکای مهم ترکیه در خلیج فارس) به دمینوی عادی سازی روابط، جایگاه آنکارا در خلیج فارس بیش از گذشته متزلزل خواهد شد. در مدیترانه نیز در چند سال اخیر یونان، قبرس جنوبی و رژیم صهیونیستی روابط گسترده‌ای با رژیم صهیونیستی برقرارکرده‎اند. برای نمونه، یونان (بعنوان رقیب ترکیه)، بعد از پنج ماه مذاکره "فرودگاه کالاماتا" واقع "شبه جزیره مورا" را به پایگاه نظامی مشترک با رژیم صهیونیستی تبدیل کرده است. همچنین شرکت بین المللی دفاع الکترونیک رژیم صهیونیستی ElbitSystems در فرودگاه کالاماتا مدرسه آموزش پرواز خلبانان نیروی هوایی یونان را افتتاح خواهد کرد.

تحلیل راهبردی

مهمترین موضوعی که باید مد نظر قرار داد، تغییر تصویر و چهره رژیم صهیونیستی در منطقه است. نرمال سازی روابط این رژیم در سال گذشته با امارات، بحرین، سودان، مغرب در چارچوب "قرارداد صلح ابراهیم" و حمایت تیم بایدن از آن، با موفقیت در حال پیگیری و توسعه می‌باشد و در این روند همکاری تلاویو با کشور‌های دیگر نیز افزایش یافته است. تلاویو در دریای مدیترانه نیز همکاری گسترده‌ای ایجاد کرده است؛ این رژیم در حال حاضر در منطقه از شرایط انزوای منطقه‎ای خارج شده است و می‌توان اذعان کرد که دست بالاتر را در برابر ترکیه در اختیار دارد. رژیم صهیونیستی در حال تغییر بینش منبع تهدید علیه کشور‌های عرب، به سوی القاء بینش و درک دولت متحد در حرکت است و در چنین شرایطی به نظر می‌رسد که گسترش مجدد سطح همکاری آنکارا و تلاویو بیش از هرچیز به نفع ترکیه باشد و اردوغان با درک این موضوع مجددأ به طرف عادی سازی روابط با تلاویو حرکت کرده است.