کودتا یا گوشمالی عبدالله دوم در اردن

مقدمه

پادشاهی اردن به عنوان یکی از باثباتترین حکومت‌های جهان عرب به شمار می‌آید. ملک عبدالله دوم از زمان در دست گرفتن قدرت در سال ۱۹۹۹ پایه‌های قدرت داخلی خود را تثبیت نموده، اما برخی نارضایتی‌های اقتصادی در نتیجه سیاست‌های ریاضتی حکومت، شکاف‌های درون خاندانی و مواضع متناقض اردن در حوزة سیاست خارجی منشأ تحولات جدیدی شده است. منابع امنیتی اردن اعلام کردند در سوم آوریل ۲۰۲۱ دو شهروند اردنی به نام‌های «الشریف حسن بن زید» و «باسم ابراهیم عوض الله» به همراه حدود ۲۰ عضو خاندان سلطنتی به دلایل امنیتی بازداشت شدند. تعدادی از محافظان و نزدیکان شاهزاده حمزه بن حسین، ولیعهد سابق اردن در میان بازداشت شدگان حضور دارند. ارتش اردن دستگیری حمزه را انکار و اعلام کرد تنها از او خواسته شده اقداماتی را که علیه امنیت ملی انجام میدهد، متوقف کند. روزنامه آدوستور، حامی حکومت اعلام کرد تحرکات علیه امنیت اردن خنثی شده است. گزارش حاضر به بررسی ماهیت و مختصات تحولات اخیر پادشاهی اردن می‌پردازد.

مهره‌های کلیدی کودتای نافرجام

شاهزاده حمزه بن الحسین

برادر ناتنی ملک عبدالله دوم که به اذعان اکثر منابع خبری در حصر خانگی قرار گرفته اصلیترین مظنون تحولات اخیر به حساب می‌آید. وی پسر ارشد ملک حسین و از همسر مورد علاقه آمریکایی وی، ملکه نور است و بهجهت شباهت زیادی که با پدرش دارد، از محبوبیت زیادی در میان قبایل محلی اردن برخوردار است. عبدالله دوم تنها ساعاتی پس از فوت پدرش، حمزه را به عنوان ولیعهد خود برگزید. این انتخاب به احترام ملک حسین صورت گرفت که از میان چهار فرزند خود بیش از همه به حمزه علاقه داشت.

با این حال، در سال ۲۰۰۴ به عنوان بخشی از روند تثبیت قدرت، ملک عبدالله تصمیم گرفت با نقض الگوی عمودی جانشینی در خاندان هاشمی، حمزه را از مقام ولایتعهدی خلع و فرزند ارشد خود یعنی حسین را به این پست منصوب نماید. در ویدیوی ارسال شده توسط حمزه بن حسین برای بیبیسی، وی هرگونه توطئه و اقدام خرابکارانه را انکار کرد، اما در اظهاراتی ساختارشکنانه پادشاهی هاشمی را به فساد و بی کفایتی متهم کرد.

الشریف حسن بن زید

دیگر متهم تحولات اخیر، فرستاده سابق اردن در پادشاهی سعودی بهشمار میرود. وی برادر الشریف حسن، افسر ارشد اطلاعاتی اردن است که در سال ۲۰۰۹ توسط جاسوس دوجانبه القاعده در افغانستان ترور شد. در این حمله انتحاری پنج افسر سیا نیز کشته شدند.

باسم ابراهیم عوض الله

اقتصاددانی تحصیلکرده آمریکاست که در سوابقش ریاست دستگاه سلطنتی و وزارت برنامهریزی و دارایی دیده میشود. وی نیروی برجسته اصلاحات اقتصادی اردن بهشمار میرفت با این حال بروکراسی حکومتی عبدالله دوم کمترین انعطاف را در برابر برنامه‌های وی نشان نداد. عوض الله در سال‌های اخیر به عنوان مشاور محمد بنسلمان ولیعهد سعودی فعالیت داشته است و در مقطعی نیز به عنوان یکی از مهندسان خصوصی سازی شرکت نفتی آرامکو فعالیت کرد.

واکنش‌های منطقه ای و بین المللی

عبدالله دوم که از سال ۱۹۹۹ بر اردن حکومت میکند، متحد نزدیک آمریکا، رژیم صهیونیستی و حکام عربی منطقه بهشمار میآید. اکثر مونارشی‌های عربی پس از اعلام خبر خنثی شدن کودتا در اردن، حمایت خود را از عبدالله دوم ابراز داشتهاند. در همین ارتباط، دیوان پادشاهی سعودی اعلام کرد: «ریاض در کنار پادشاهی اردن ایستاده و از همه تصمیمات عبدالله دوم پشتیبانی می‌کند». در عرصه بینالمللی نیز وزارت امور خارجه آمریکا، تنها ساعاتی پس از شروع دستگیری‌ها ضمن تأکید بر حمایت کامل از ملک عبدالله دوم اعلام کرد: «وی شریک کلیدی ایالات متحده است». در واقع؛ واشنگتن به اردن به دیده متحد کلیدی و جزیرة ثبات در منطق‌های آشفته مینگرد.

متغیرهای تعیین ‌کننده در تحولات اخیر

به رغم میزبانی اردن از بیش از سه میلیون آواره فلسطینی و ۶۰۰ هزار پناهنده سوری، عمدتاً نسبت به دغدغه‌های این پادشاهی بی توجهی شده است. این امر به ویژه از زمان انتقال مرکز قدرت جهان عرب از بازیگران سنتی نظیر مصر، عراق و سوریه به کنشگران نوظهور شورای همکاری خلیجفارس تشدید شده است. ملک عبدالله بار‌ها مخالفت خود را با طرح معامله قرن دولت ترامپ اعلام کرد. این طرح نه تنها دغدغه‌های اصلی اردن از جمله وضعیت آوارگان فلسطینی را نادیده گرفت، بلکه به واسطه احتمال بالای کوچاندن اجباری گروهی دیگر از فلسطینیان به خاک اردن، تهدیدی وجودی را فراروی امنیت پادشاهی قرار داد.
عادی سازی روابط بحرین، امارات و عربستان سعودی نیز به منزله تحت فشار قرار گرفتن امان برای بازبینی نقش و راهبرد‌های پیشین است. نگرانی امان از این جهت است که با افزایش نفوذ محمد بن سلمان بر سیاست خارجی سعودی و پیشبرد روند سازش، نقش سنتی اردن به عنوان مجرای اصلی گفتگوی جهان عرب با رژیم صهیونیستی به حاشیه رانده شود. احتمال واگذاری تولیت مسجدالاقصی از اردن به عربستان به عنوان بخشی از مشوق‌های الحاق ریاض به روند سازش نیز نگرانی دیگری است که ملک عبدالله را به مخالفت با طرح آمریکایی- صهیونیستی معامله قرن سوق می‌دهد.

نتیجه‌گیری

تجربه نشان داده ریاض مخالف هرگونه تحول عمده و زیربنایی در پادشاهی‌های عرب منطقه است، اما برخی نارضایتی‌ها از سیاست خارجی اردن باعث شده تا عربستان سعودی و امارات متحده عربی، سیاست تنبیه عبدالله دوم را در پیش گیرند. این سیاست مورد حمایت رژیم صهیونیستی نیز قرار دارد؛ نشانه‌های واگرایی در روابط با تلآویو زمانی بر ملا گردید که امان از صدور مجوز استفاده از حریم هوایی اش برای سفر از پیش برنامه ریزی شده نتانیاهو به امارات ممانعت به عمل آورد. این اتفاق یک روز پس از آن رخ داد که حسین بن عبدالله ولیعهد اردن سفر خود را به بیت المقدس به دلیل اختلافات با رژیم صهیونیستی لغو کرد. در تحلیل نهایی، تحولات مزبور با این وجود که رنگ و بوی کودتا به خود گرفت، اما به نوعی تلاش برای تعدیل سیاست‌های اردن از طریق اعمال فشار‌های محدود سیاسی همزمان محور آمریکا، رژیم صهیونیستی، عربستان و امارات متحده عربی است. بر این مبنا، گزینه هایی، چون کودتا در مرحله بعدی و در صورت ممانعت عبدالله دوم از پیشبرد طرح‌های مشترک عربی- صهیونیستی در دستورکار قرار می‌گیرند.

سعید پیرمحمدی