مزیت‌های هسته‌ای در بسترهمکاری‌های دوجانبه و دیپلماسی انرژی روسیه در غرب و جنوب غربی آسیا

امروزه مطمئن‌ترین راهکار برای توسعه استفاده از انرژی‌هسته‌ای بکارگیری فناوری موسوم به راکتور نوترون سریع با چرخه بسته است. این فناوری امکان پردازش مجدد سوخت هسته‌ای مصرف شده را نیز فراهم می‌کند. کشور فدراسیون روسیه از معدود کشور‌ها در دنیاست که بواسطه تلاش دانشمندان خود موفق شده این فناوری را به طور کامل بومی سازی کند و به همین دلیل دارای پتانسیل قابل توجهی جهت صادرات و همکاری‌های بین‌المللی در زمینه‌ی هسته‌ای است.
شرکت دولتی روس‌اتم دارای مزیت رقابتی قابل‌توجهی در بازار فناوری هسته‌ای، از جمله در غرب آسیا است، زیرا دارای صلاحیت‌ها و توانایی‌هایی در تمام مراحل تولید انرژی هسته‌ای و زنجیره فناوری است.
فدراسیون روسیه در بسیاری از پروژه‌های مربوط به ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای و زیرساخت‌های مربوطه شرکت می‌کند و نقش بسزایی در توسعه انرژی هسته‌ای در غرب آسیا دارد. مسکو مناسبات همکاری در مسائل هسته‌ای با تمام کشور‌های منطقه و توافقات بین دولتی بخصوص برای ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای با کشور‌هایی مثل مصر، اردن، جمهوری اسلامی ایران، امارات متحده عربی، ترکیه، عربستان سعودی و تفاهم‌نامه‌های همکاری با بحرین، قطر، کویت، عمان دارد. البته سطح همکاری‌های روسیه با کشور‌های منطقه یکسان نیست. با وجود این که روسیه همیشه علاقه داشته در زمینه ساخت نیروگاه هسته‌ای با کشور‌های منطقه تعامل کند، اما تا امروز فقط موفق به همکاری با سه کشور ایران، ترکیه و مصر شده است و مذاکرات با کشور‌های دیگر صرفا در حد توافقات همکاری صلح‌آمیز یا قرارداد تامین سوخت بوده است.

 

غرب آسیا منطقه‌ای است که به طور کلی از نظر منابع انرژی غنی است. با این حال، کشور‌هایی مانند ترکیه، اردن و مصر دارای ذخایر زیادی از منابع انرژی در خاک خود مانند کشور‌های حوزه خلیج فارس یا ایران نیستند، بنابراین روی آوردن آن‌ها به انرژی هسته‌ای یک تصمیم منطقی است. امروزه این کشور‌ها از تولید برق گازی و همچنین نیروگاه‌های حرارتی که با زغال سنگ و مازوت کار می‌کنند برخوردار هستند، اما در شرایط مدرن دیگر این کافی نیست و تبعات زیست محیطی فراوانی را نیز دارد. بعلاوه، اکثر صنایعی که تعدادی از کشور‌های غرب آسیا در آن‌ها حضور چشمگیر دارند، انرژی زیادی را مصرف می‌کنند. علاوه بر دلایل صنعتی یکی دیگر از علت‌های تمایل به انرژی جایگزین افزایش مصرف برق به موجب افزایش جمعیت در منطقه است. رشد جمعیت در غرب آسیا بسیار سریع است (خواه به دلایل طبیعی یا مهاجرت) به طوری که دفتر اطلاعات انرژی ایالات متحده پیش بینی کرده است که تا سال ۲۰۲۸ جمعیت منطقه تا ۳۰ درصد افزایش یابد.

 

مشکل تامین تقاضای روزافزون برق را می‌توان با هزینه در منابع تجدید پذیر تا حد محدودی حل کرد. غرب آسیا از نظر استفاده از انرژی خورشیدی پتانسیل زیادی دارد. با این وجود، علیرغم پیشرفت چشمگیر در کاربرد چنین فناوری هایی، به دلایل تکنولوژیکی و اقتصادی امکان استفاده از منابع تجدید پذیر به عنوان یک منبع تولید انرژی پایه وجود ندارد. از نظر فنی نیز این مشکل با استفاده از سیستم‌های ذخیره سازی حل می‌شود، اما تاکنون بیشتر این سیستم ها، حتی در کشور‌های پیشرفته با تجربه گسترده در استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر، یارانه دریافت می‌کنند، زیرا به هزینه‌های عملیاتی قابل توجهی نیاز دارند.
نیاز به منبع مطمئن برق در غرب آسیا مشهود است و در عین حال، استفاده از هیدروکربن‌های سنتی به عنوان سوخت به طور کامل مشکل را حل نمی‌کند و تقاضای روزافزون را برآورده نمی‌کند با توجه به این واقعیت می‌توان گفت یک نیروگاه هسته ای، به خوبی نقش چنین منبع انرژی را ایفا می‌کند. بنابر آمار سال ۲۰۱۷ فقط ۳ درصد از نیروی برق مورد نیاز در منطقه از طریق هسته‌ای تولید شده، اما دفتر اطلاعات انرژی ایالات متحده پیش‌بینی کرده که میزان استفاده از انرژی هسته‌ای تا سال ۲۰۲۸ از ۳.۶ گیگاوات در سال ۲۰۱۸ به ۱۴.۱ گیگاوات افزایش پیدا کند. این پیش‌بینی بر اساس ارزیابی از چشم انداز پروژه‌های نیمه ساخته و پروژه‌های برنامه ریزی شده صورت گرفته است. این پیش بینی همچنین یادآور می‌شود که امارات متحده عربی سهم قابل توجهی در افزایش این شاخص خواهد داشت که ظرفیت تولید آن تا سال ۲۰۲۰ به ۵.۴ گیگاوات خواهد رسید. در عین حال تأکید می‌شود که برنامه‌های توسعه انرژی هسته‌ای در غرب آسیا با اهداف کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و افزایش امنیت انرژی کشور‌های منطقه در ارتباط است.

امروزه امیدوار کننده‌ترین جهت برای توسعه انرژی هسته‌ای استفاده از فناوری نوترون سریع و یک چرخه بسته است که امکان پردازش مجدد سوخت هسته‌ای مصرف شده را فراهم می‌کند. در اختیار داشتن چنین فناوری‌هایی پتانسیل قابل توجهی برای صادرات و همکاری‌های بین المللی دارد و یک مزیت قابل توجه برای روسیه محسوب می‌شود. از آنجا که مشکل ذخیره زباله‌های هسته‌ای در هیچ کشوری به طور کامل حل نشده است، یک مزیت مهم فدراسیون روسیه این است که بر خلاف بسیاری از شرکت کنندگان دیگر در بازار برای ارائه خدمات در زمینه انرژی هسته‌ای (به استثنای فرانسه)، روسیه سوخت هسته‌ای مصرف شده را از مصرف کننده جمع می‌کند.
عامل مهم دیگر، شرایط تأمین اعتبار پروژه‌های احداث نیروگاه‌های هسته ای، به ویژه برای کشور‌هایی در منطقه است که نفت وگاز قابل توجهی تولید نمی‌کنند یا در حجم قابل توجهی تولید یا صادر نمی‌کنند. دقیقا این کشور‌ها احساس نیاز بیشتری به توسعه انرژی هسته‌ای می‌کنند و آن را یک ضرورت می‌دانند. برای چنین کشورهایی، شرکت دولتی روس‌اتم طرح ساخت - مالکیت - بهره برداری (BOO) را ارائه می‌دهد، که در آن سرمایه گذار مالکیت نیروگاه اتمی را اخذ می‌کند و از طریق فروش برق سرمایه گذاری را بر می‌گرداند. علاوه بر این شرکت دولتی روس‌اتم طرح ساخت - مالکیت - بهره برداری - انتقال (BOOT) را ارائه می‌دهد که در آن، پس از انقضا مدت قرارداد، شرکت به مالکیت دولت منتقل یا به آن فروخته می‌شود.

مذاکرات در باب همکاری در زمینه استفاده از انرژی اتمی در حال حاضر با تعدادی از کشور‌های غرب آسیا در جریان است، در برخی موارد توافق نامه‌های چارچوب امضا شده است؛ که در درازمدت می‌تواند به همکاری در سطح گسترده منجر شود.
در ژوئن ۲۰۱۵، روسیه و عربستان سعودی توافق نامه‌ای بین دولتی در مورد همکاری در زمینه استفاده از انرژی اتمی برای اهداف صلح آمیز منعقد کردند که سرفصل‌های همکاری آن تنها محدود به ساخت امکانات تولید انرژی نبود و سرفصل‌های پزشکی و صنعتی را نیز شامل می‌شد.
در دسامبر ۲۰۱۷، طرف‌های روسی و سعودی نقشه راهی برای استفاده از انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای امضا کردند که طبق این سند طرفین قصد دارند برای ساخت راکتور‌های کوچک و متوسط به منظور تولید انرژی و ساخت آب شیرین کن همکاری کنند.
عربستان سعودی درنظر دارد ساخت اولین نیروگاه هسته‌ای ۲.۸ گیگاواتی را در سال ۲۰۲۱ آغاز کند و در حال حاضر به دنبال شرکای خارجی برای مشارکت در این پروژه هست. کشور‌های روسیه، ایالات متحده آمریکا، کره جنوبی، فرانسه و چین به این پروژه علاقه نشان می‌دهند و آماده ورود برای همکاری در این برنامه هستند.
در زمینه همکاری روسیه و اردن باید گفت که اردن به روسیه به عنوان یک شریک مهم در زمینه هسته‌ای نگاه می‌کند. در سال ۲۰۱۴، شرکت Rusatom Overseas، زیرمجموعه شرکت دولتی روس‌اتم، توافق نامه‌ای را برای توسعه پروژه هسته‌ای با کمیسیون انرژی اتمی اردن امضا کرد. در ادامه این همکاری در ۲۴ مارس ۲۰۱۵ نیز توافقی بین دولتی برای اجرای این پروژه امضا شد. اجرای این توافق از سال ۲۰۱۶ آغاز شد. بنابر این توافق طرف روسی می‌بایست دو بلوک انرژی را با ظرفیت ۲ گیگاوات بسازد. حجم سرمایه مورد نیاز ۱۰ میلیارد پیش‌بینی شده شده بود و راه‌اندازی واحد‌های اول و دوم آن به ترتیب طبق پیش‌بینی‌ها در سال ۲۰۲۴ و ۲۰۲۶ باید انجام می‌شد. رقبای اصلی شرکت روسی در اردن سه شرکت SNC-Lavalin از کانادا، کنسرسیومی از آروا فرانسه وصنایع سنگین میتسوبیشی ژاپن بوده اند.
اما در سال ۲۰۱۸ اردن به دلیل ملاحظات مالی، خروج خود از پروژه نیروگاه هسته‌ای را اعلام کرد. در حال حاضر، کار بین شرکت انرژی اتمی دولتی روس‌اتم و طرف اردنی برای بررسی امکان ساخت راکتور‌های کم مصرف در اردن در حال انجام است.
امارات متحده عربی از کشور‌هایی در منطقه است که قصد دارد در آینده نزدیک حجم انرژی اتمی را در تراز انرژی خود افزایش دهد به طوری که بر اساس سند (Dubai Integrated Energy Strategy ۲۰۳۰)
حجم انرژی اتمی این کشور تا سال ۲۰۲۰ باید به ۲۵ درصد می‌رسیده است. در سال ۲۰۰۹، کنسرسیومی به رهبری شرکت کره‌ای KEPCO در مناقصه ساخت نیروگاه برق باراکا به ارزش ۲۰.۴ میلیارد دلار برنده شد. بر اساس این طرح، نیروگاه هسته‌ای از چهار راکتور APR-۱۴۰۰ کره‌ای با ظرفیت کلی ۵.۶ گیگاوات استفاده خواهد کرد. ساخت این پروژه در دسامبر ۲۰۱۵ آغاز شد. ساخت اولین واحد در سال ۲۰۱۸ به پایان رسید، ساخت سه واحد باقیمانده قرار بوده تا سال ۲۰۲۰ به پایان برسد. در حال حاضر، توافق نامه همکاری در زمینه استفاده صلح آمیز از انرژی اتمی بین فدراسیون روسیه و امارات در حال اجرا است.
اخیراً، به دلیل کاهش طولانی مدت قیمت نفت، توسعه انرژی هسته‌ای مورد توجه دولت قطر قرار گرفته است. در تاریخ ۲ نوامبر ۲۰۱۰، شرکت دولتی روس‌اتم و وزارت محیط زیست قطر تفاهم نامه همکاری در زمینه استفاده صلح آمیز از انرژی اتمی را امضا کردند.
بحرین و عمان نیز تفاهم نامه‌های همکاری در زمینه استفاده صلح آمیز از انرژی اتمی با فدراسیون روسیه امضا کرده اند، اما همکاری با این کشور‌ها در زمینه انرژی هسته‌ای بیشتر به علت پایین بودن هزینه تولید سنتی برق ادامه پیدا نکرده است. با این وجود این کشور‌ها از لزوم ایجاد امکانات تولید برق جاگزین آگاه هستند.

جمهوری اسلامی ایران از کشور‌های پیشروی منطقه در زمینه هسته‌ای است. ایران با داشتن منابع و معادن غنی اورانیوم و همچنین چرخه کامل و دانش بومی بالا در زمینه هسته‌ای پتانسیل بیشتری برای بهره برداری از انرژی‌هسته‌ای (چه به صورت نیروگاه وچه به صورت آب شیرین کن) نسبت به رقبای خود (به خصوص امارات متحده عربی و ترکیه که در این سال‌ها تلاش‌هایی جدی برای ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای کرده‌اند) در منطقه دارد. درحال حاضرتن‌ها نیروگاه هسته‌ای فعال کشور نیروگاه اتمی بوشهر (لازم به ذکر است که نیروگاه اتمی بوشهر اولین و تا چندسال پیش تنها نیروگاه اتمی غرب آسیا بوده است) که با مشارکت جدی روس‌ها در سال‌های بعد از انقلاب ساخته شده است. جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه همکاری‌های هسته‌ای خود را از اوایل دهه ۹۰ میلادی آغاز کرده‌اند. البته این روابط همیشه به یک ثبات نبوده و گاه تحت تاثیر شرایط بین‌المللی دچار شدت و ضعف‌هایی شده است، اما در حال حاضر با توجه به بهبود روابط در سال‌ها اخیر و اتفاقات سیاسی-نظامی منطقه بنظر می‌رسد که اراده دو طرف بر همکاری جدی باشد. ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای همراه با اصلاح روش‌های مصرف انرژی می‌تواند ایران را تبدیل به بزرگتری صادرکننده برق در منطقه غرب آسیا کند و مزیت اقتصادی بالایی را برای صنایع بومی بوجود آورد. امید است که مسئولان و مدیران اجرایی کشور در فضایی نخبگانی و به دور از هرج و مرج‌های رسانه‌ای-جناحی-سیاسی به رشد و توسعه هرچه بیشتر این صنعت در کشور توجه و دقت کافی نمایند.

این گزارش علاقه بیشتر کشور‌های منطقه غرب آسیا را به توسعه انرژی هسته‌ای نشان می‌دهد که البته رشد جمعیت منطقه و رشد مصرف نیز مزید بر علت شده است. فدراسیون روسیه با داشتن توافق نامه‌های بین دولتی یا تفاهم نامه همکاری در این زمینه با تمام کشور‌های منطقه که علاقه‌مند به توسعه انرژی هسته‌ای هستند تعامل دارد. در ایران، ترکیه و مصر ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای با مشارکت روس‌اتم در حال انجام و همکاری با سایر کشور‌ها در مراحل اولیه است. از آن جا که بعد از تحولات اخیر سوریه و علاقه دو کشور فدراسیون روسیه و جمهوری اسلامی ایران به گسترش روابط اقتصادی، نظامی و صنعتی به طور واضح مشهودتر گردیده است. به نظر می‌رسد با توجه به چالش‌های تامین انرژی در کشور و شرایط تحریمی و همچنین تعهداتی که به موجب کنوانسیون پاریس، جمهوری اسلامی ایران ملزم به اجرای آن هاست ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای با مشارکت طرف روسی راه منطقی باشد تا هم جذب سرمایه خارجی صورت گیرد و هم کشور که روزی اولین و تنها نیروگاه هسته‌ای منطقه را داشته در این ماراتن از رقبای خود در آن سوی آب‌های خلیج‌فارس عقب نماند. از این رو گفتگو‌ها پیرامون ساخت نیروگاه اتمی سیریک که قرار است با حمایت مالی روس‌ها ساخته شود را نیز با همین دید قابل تحلیل است.

 

منابع:

Albadi, A. (2012). Nuclear Energy in the Gulf Cooperation Council States. Security Index, 18 (1), 125—132. (In Russian).

Nations to 2050. Vostok. Afro-aziatskie obshchestva: istoriia i sovremennost (Vostok (Oriens)), 2, 150—160. (In Russian).

Koptelov, M.V. (2012). World Construction NPP Market Progress Outlook. Modern Problems of Science and Education, 4, 1—8. (In Russian).

Chernenko, E.F. (2012). Power Component of Russian Policy in the Mirror of Geoeconomics. Vestnik RUDN. International Relations, 4, 57—69. (In Russian).