کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس و بحران سوریه

در ابتدای جنگ داخلی سوریه، اعضای شورای همکاری خلیج فارس حمایت تمام قد از مخالفان بشار اسد داشتند، اما این وضعیت پس از حمایت روسیه از دولت سوریه در جنگ حلب (۲۰۱۷) تغییر کرد. چنین تغییر رویکردی برای سوریه از دو بعد مثبت بوده که اولین آن به تضعیف مخالفان اسد به دلیل کاهش حمایت کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس بر میگردد و بعد دوم آن به کاهش تمایل آمریکا به گزینه تغییر رژیم اشاره دارد. با حمایت مسکو از دمشق و تقویت اعمال حاکمیت و کنترل بر مراکز اصلی قدرت سیاسی و اقتصادی به ویژه در حلب و دمشق، سیاست سرنگونی بشار اسد از دستورکار این کشور‌ها خارج شد.
مهمترین دلیل مخالفت کشور‌های حاشیه خلیج فارس با اسد را میتوان کاهش نفوذ منطق‌های ایران عنوان کرد. افزایش نقش و کنشگری مسکو از سال ۲۰۱۷ در سوریه، نگرانی کشور‌های عرب در رابطه با نفوذ ایران در منطقه شامات را کاهش داد. علاوه بر آن، اغلب حکام حاشیه خلیج فارس از ترس نفوذ ترکیه و ممانعت از گسترش اسلام سیاسی اخوانی تمایل خود را به برقراری مجدد رابطه با سوریه نشان داده اند. مشارکت در بازسازی سوریه به میزان ۲۵۰ میلیون تا یک میلیارد دلار از مهمترین مصادیق تغییر رویکرد آن‌ها در قبال بشار اسد است. در یادداشت حاضر، تطور مواضع هر یک از کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس در قبال بحران سوریه مورد بررسی قرار میگیرد.

در ادامه به مواضع کشور‌های حاشیه خلیج فارس در مورد بحران سوریه پرداخته میشود.

عربستان سعودی در سال ۲۰۱۱ ضمن احضار سفیر خود از دمشق، از اسد خواست که به جنگ داخلی علیه معارضان پایان دهد. مقامات آل سعود از معارضان اسد در سطح بینالمللی حمایت کرده به گون‌های که در هشت نشست ژنو بین سال‌های ۲۰۱۲-۲۰۱۷، ضمن حمایت سیاسی از مخالفان، خواستار خلع قدرت اسد در سوریه شدند. در سطح نظامی نیز مقامات ریاض، گروه‌های مخالف اسد همچون ارتش آزاد سوریه و احرار الشام را به تجهیزات نظامی از قبیل موشک‌های زمین به زمین و تسلیحات ضدتانک مجهز کرده‌اند.

 

به طور کلی، رویکرد سیاست خارجی ریاض به تحولات سوریه در سطح کلان تعریف میشود چرا که پادشاهی سعودی هدف اصلی سیاست خارجی خود در منطقه شامات را در قالب جلوگیری از گسترش نفوذ ایران سازماندهی کرده است. تلاش آل سعود برای ساقط کردن بشار اسد و تاکید بر گسترش نفوذ ایران در منطقه، باعث شد تا ریاض از گروه‌های مخالف اسد همچون جیش الاسلام حمایت کند. عربستان سعودی در سال ۲۰۱۹ مخالفت خود را با عادی سازی روابط با دولت قانونی بشار اسد ابراز داشت و تاکنون نیز بر این موضع باقی مانده است.

امارات متحده عربی در سال ۲۰۱۱ سفارتخانه خود را در دمشق تعطیل کرد و روابط دیپلماتیکی خود را با دولت قانونی سوریه قطع کرد. طی سال‌های اولیه بحران، عبدالله بن زاید آل نهیان (وزیر خارجه امارات متحده عربی) مخالفت صریح خود را با دولت قانونی اسد ابراز کرد. این موضع تقابل جویانه در سال ۲۰۱۵ با حمایت ابوظبی از مداخله نظامی روسیه تغییر یافت.

 

در واقع نگرانی از افزایش نفوذ ترکیه در شمال سوریه، ظهور گروه‌های اسلام گرا اخوانی و حمایت روسیه از حاکمیت اسد بر سوریه منجر به تغییر برآورد استراتژیک امارات در خصوص بحران سوریه شد. این تغییر ادراکی زمینه لازم برای بازگشایی سفارتخانه امارات در دمشق در سال ۲۰۱۸ را فراهم کرد. در سال ۲۰۲۰ نیز اخباری مبنی بر همکاری اطلاعاتی_نظامی بین امارات و سوریه مخابره شد و متعاقب آن بن زاید در تماس تلفنی با بشار اسد ضمن حمایت از دولت مرکزی خواستار گسترش روابط با سوریه شد.

بحرین در مارس ۲۰۱۲ با صدور بیانی‌های سفارتخانه خود را در دمشق تعطیل کرد و تمامی دیپلمات‌ها و اعضای خود را به کشورش بازگرداند. در سال ۲۰۱۶، مقامات بحرینی اعلان کردند که آمادگی اعزام نیروی زمینی به سوریه را دارند. اما حضور نظامی روسیه در سوریه موجب تغییر موضع منامه، اعلام حمایت پادشاهی بحرین از تمامیت ارضی سوریه و بازگشایی دوباره سفارتخانه در دمشق (۲۰۱۸) شد. با توجه به استقبال آل خلیفه از مداخله روسیه، در ژوئن ۲۰۲۰ بحرین از طرح روسیه مبنی بر اصلاحات قانون اساسی سوریه حمایت کرد.

 

با شروع بحران سوریه، قطر سفیر خود را از این کشور فراخواند. از آغاز بحران تاکنون قطر بیش از سه میلیارد دلار حمایت مالی از گروه‌های معارض سوری به عمل آورده است. در عرصه سیاسی قطر در سال ۲۰۱۳ طی بیانی‌های حمایت خود را از ائتلاف ملی و ارتش آزاد سوریه ابراز داشت و در سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۹ حمایت خود را از گروه‌های مخالف بشار اسد و مخالفت با عادی سازی روابط با دولت قانونی سوریه اعلان کرد.

 

حمایت دوحه از گسترش نفوذ اخوانیسم در منطقه و اتحاد با ترکیه باعث شده تا به بهانه دفاع از دموکراسی از تغییر دولت مرکزی در سوریه دفاع کند. نقش مخرب قطر در بحران سوریه را میتوان در حمایت از حملات ترکیه به شمال سوریه، هماهنگی امنیتی_نظامی با آنکارا و حمایت از گروه‌های معارض بشاراسد در قالب سازوکارهایی، چون انجمن بنیان، موسسه برادری بدون مرز با اخوان، کمیته دست‌های سفید و شبکه الجزیره مشاهده کرد.

 

در اوایل جنگ داخلی سوریه، سیاست عمان نسبت به این بحران در راستای مواضع شورای همکاری خلیج فارس بود، اما به تدریج، عمان به سمت سیاست خارجی بی طرفی خود بازگشت و هرچند در سال ۲۰۱۱ در قالب شورای همکاری خلیج فارس، ائتلاف ملی سوریه را به رسمیت شناخته بود، اما روابط سیاسی خود با دولت مرکزی سوریه را نیز حفظ کرد.
مسقط به جای حمایت مالی و تسلیحاتی از مخالفان بشار اسد، رویکردی بشردوستانه و دیپلماتیک نسبت به حل مساله جنگ داخلی سوریه داشت؛ به طوری که با افزایش درگیری‌های نظامی در سال ۲۰۱۵، یوسف بن علوی، وزیر خارجه وقت عمان، به عنوان اولین مقام عالی رتبه خلیج فارس در دمشق با اسد دیدار و بر حاکمیت سوریه و حل و فصل مسالمت آمیز این بحران تاکید کرد. بن علوی در دیدار دوم خود از سوریه در سال ۲۰۱۹ نیز مقدمات لازم برای برقراری مجدد روابط رسمی سیاسی دو طرف را فراهم نمود و متعاقب آن در اکتبر ۲۰۲۰ محمد البوسعیدی به عنوان اولین سفیر کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس راهی دمشق شد.

 

عملکرد کویت از همان آغاز جنگ سوریه بر مبنای مخالفت با دولت اسد شکل گرفت. کویت با هدف کاهش نفوذ منطقه‌ای ایران از گروه‌های مخالف اسد حمایت مالی کرده تا جائی که طبق گفته مقامات آمریکایی بیشترین حمایت مالی از معارضان سوری از طریق شهروندان کویتی صورت گرفته است.
در سال ۲۰۱۷، کویت موضع خود را از حمایت از مخالفان سوری به حل سیاسی بحران سوریه تغییر داد. با این حال ضمن انتقاد از بازگشایی سفارت امارات در سوریه، بازگشایی سفارت کویت در این کشور را مشروط به تصمیمات اتحادیه عرب کرد. بازار بزرگ سوریه برای تجار کویتی و همچنین حضور دوازده هزار تاجری سوری در کویت در زمرة بستر‌هایی هستند که مقامات کویتی را به حل سیاسی بحران سوریه و بازگشایی سفارت در دمشق ترغیب میکنند.

 

 

همانگونه که ملاحظه شد کشور‌های حاضیه خلیج فارس موضع یک دستی در قبال بحران سوریه ندارند. موضع اولیه و مشترک کشور‌های این حوزه، حمایت از مخالفان دولت سوریه و فشار برای استعفای اسد بوده است، اما مداخله نظامی روسیه در سوریه باعث تغییر ادراک رهبران عرب منطقه از آینده بحران در سوریه شد. به این ترتیب، پادشاهی‌های عربی منطقه دریافتند برخلاف تصور اولیه آنها، دولت قانونی سوریه و رئیس جمهور آن رفتنی نیست بنابراین به تدریج به سوی تغییر سیاست‌های خود در قبال دولت اسد حرکت کردند. نتیجه این وضعیت، تغییر اولویت سیاست خارجی کشور‌های حاشیه خلیج فارس از تلاش برای تغییر نظام سیاسی سوریه به از سرگیری روابط سیاسی با دمشق و همچنین مقابله با نفوذ ترکیه و ایران در سوریه است.
الگو‌های رفتاری پادشاهی‌های عربی خلیج فارس در قبال دولت بشار اسد به چند دسته تقسیم می‌شود:
۱- عمان؛ ابتکار عادیسازی سیاسی با سوریه در سطح سفیر
۲- عربستان، قطر و کویت؛ مخالفت با عادیسازی روابط با سوریه
۳- امارات متحده عربی و بحرین؛ بهبود روابط با دمشق در سطوح پایینتر دیپلماتیک