بازیگران درگیر و چشم انداز آینده لیبی

1. آقای دکتر «مجتبی امانی» (حافظ منافع سابق ایران در مصر)
2. آقای دکتر «مجتبی فردوسی پور» (معاون عربی-آفریقایی و سفیر سابق ایران در اردن)
3. آقای «صبری انوشه» (دیپلمات سابق و کارشناس مسائل شمال آفریقا)
4. آقای دکتر «محمد ناصحی» (مدیر گروه غرب آسیا و شمال آفریقا پژوهشکده تحقیقات راهبردی)
5. آقای دکتر «هادی غلام نیا» (مدیر مسئول فصلنامه ایرفا)
6. آقای دکتر «میثم غفاری نژاد» (دبیر میز شمال آفریقا)
7. آقای دکتر «طاهر طاهری» (دبیر میز رژیم صهیونیستی)
8. آقای دکتر «سعید پیرمحمدی» (دبیر میزشامات)
9. آقای دکتر «سید مرتضی عُرِیضی» (دبیر میز خلیج فارس)
10. آقای «علی فیض اللهی» (کارشناس میز خلیج فارس)

• نیرو‌ها و گروه‌های سیاسیِ داخلیِ درگیر در بحران لیبی؛ موج دوم بحران از سال ۲۰۱۴ به بعد
• اهداف بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ایِ درگیر در تحولات لیبی (جناح¬بندی منطقه‌ای و حامیان فرامنطقه‌ای آن‌ها)
• چشم انداز آینده سیاسی لیبی بر اساس توافق نامه آتش بس ژنو (۲۰۲۰)

در گفتار نخست نشست، جناب آقای دکتر مجتبی امانی با اشاره به تفاوت‌های ساخت سیاسی دولت بین لیبی و مصر، بر نبود دولت عمیق (Deep State) در لیبی تاکید داشتند و در تشریح اصطلاح دولت عمیق، به مولفه¬های شکل دهنده آن هم‌چون ارتش، پلیس، نیرو‌های امنیتی، موسسات دینی و اقتصاد اشاره کردند. از نگاه وی به دلیل فقدان دولت عمیق در لیبی، این کشور بعد از سقوط قذافی دچار ازهم گسیختگی شد. در مقابل، کشور مصر به دلیل وجود دولت عمیق که در قالب ارتش خود را نشان داد؛ بعد از سقوط حسنی مبارک دچار چندپارگی نشد.

دکتر امانی با بیان اینکه نبود نیرو‌های اثرگذار در لیبی و جلوگیری از رشد آن‌ها توسط قذافی باعث شده این کشور مسیر ملت سازی را به شکل معیوب طی کند، بیان کردند تدوین راهبرد منسجم در قبال وضعیت سیاسی آینده لیبی و بهره برداری از آن منوط به شکل‌گیری نیروها، گروه‌ها و سازمان‌هایی است که بتوانند ایفاگر نقش دولت عمیق باشند. از دید ایشان، نگرش مصر نسبت به تحولات لیبی بر این پایه قرار دارد که بتواند از طریق کمک و پشتیبانی از ژنرال حفتر و ارتش، بنای دولت عمیق را در این کشور ایجاد نماید.
در دوره بیداری اسلامی، کشور‌های عرب شاهد ظهور جریان‌های اسلامی بودند که توانستند نظر و آراء را مردم به سوی خود جلب نمایند؛ اما وجود نظام قبیلگی در ساخت و بافت جامعه لیبی نه تنها مانع از تحقق دولت عمیق شد؛ بلکه این وضعیت منجر به ایجاد خرده‌دولت‌ها به جای یک دولت-ملت واحد در ساختار سیاسی لیبی شد. در پایان این گفتار، دکتر امانی موفقیت آینده سیاسی در لیبی را منوط به تاسیس دولتی عمیق که توانایی کنترل قبایل لیبی را داشته باشد، دانست.

در گفتار دوم، جناب آقای دکتر فردوسی پور؛ اهمیت لیبی را در سه حوزه ژئوپولیتیکی، ژئواستراتژیکی و ژئواکونومیکی مطرح کردند. در این راستا، مهم‌ترین ویژگی¬های ژئوپولیتیکی و ژئواستراتژیکیِ لیبی شامل موارد ذیل است:

1. تلقی لیبی به عنوان شاقول جبل الطارق و کانال سوئز و تقسیم بازیگران به دو دسته غربی و شرقی
2. اهمیت ژئواستراتژیکی خطوط ساحلی لیبی (۱۸۵۰ کیلومتر) به عنوان سپر صحرا که در طول تاریخ عامل جلوگیری از ورود بیماری، مهاجرت و تروریسم به اروپا بوده و از این حیث برای اروپا بسیار مهم است.
3. موازنه گری میان غربِ عربی و شمال آفریقا.

از نظر وی، فقدان دولت-ملت در لیبی مهم‌ترین چالش هویتی محسوب می‌شود و حاکمیت در این کشور بر موازنه قبایل بنا شده است. در واقع نظام سیاسی لیبی، نه به طور کامل آفریقایی نه به طورکامل اسلامی و نه به طور کامل عربی است و ارتش نیز فاقد انسجام ساختاری و سازمانی است و بدنه آن متشکل از نیرو‌های مردمی و قبایلی است. دکتر فردوسی پور در ادامه به اهمیت ژئواکونومیکی لیبی پرداختند که به دلیل وجود منابع نفتی (۴۸ میلیارد بشکه) و گازی بوده و آن را به یکی از مهم‌ترین کشور‌های حوزه شمال آفریقا تبدیل کرده است.
ویژگی یاد شده باعث افزایش توجه استعمارگران و نیز قدرت‌های منطقه‌ای به این کشور شده است. ایشان در ادامه سخنان خود به تحلیل مداخله بازیگران بین‌الملی در لیبی پرداخت که از جمله آن‌ها می‌توان دولت‌های عضو شورای امنیت و چهار قدرت ناتو شامل فرانسه، ایتالیا، یونان و ترکیه را نام برد که در چارچوب دلایل تاریخی و استعمارگرانه قابل ارزیابی است. البته مداخله قدرت‌های اروپایی (فرانسه، آلمان، انگلیس و ایتالیا) در لیبی به دلیل اختلاف در نگرش و رویکرد‌های هریک در حوزه ژئوپولیتیک که به صورت سنتی میان آنان وجود داشته، از جمله بستر‌های افزایش چندپارگی در لیبی به شمار می‌آید.

دکتر فردوسی پور قدرت‌های منطقه‌ایِ درگیر در لیبی را در دو محور طبقه بندی کردند که شامل دو جناح سعودی-اماراتی و اخوانی است. در محور اخوانی، دولت¬های قطر و ترکیه به عنوان دولت‌های اصلی و کشور‌هایی هم‌چون تونس و الجزایر به عنوان دولت‌های همسو حضور دارند و در محور سعودی-اماراتی، علاوه بر ریاض و ابوظبی، دولت‌های هم‌چون مصر و اردن نیز با آن‌ها همسو و هماهنگ هستند. در مورد نقش سازمان ملل، ایشان اعتقاد داشتندکه فعالیت این بازیگر به دلیل کارشکنی‌ها و مداخلات بازیگران محلی، منطقه‌ای و بین-المللی از سال ۲۰۱۱ تحت الشعاع قرار گرفته و به همین دلیل هیچ گونه اقدام مثبتی نداشته است.
سفیر اسبق جمهوری اسلامی ایران در اردن در ادامه به منافع آمریکا در لیبی نیز اشاره کردند. از نظر وی، آمریکا در دوره دولت ترامپ به دلایلی هم‌چون بازار جهانی نفت و اختلاف با اروپا نسبت به تحولات لیبی کنشگری چندانی از خود نشان نداد، اما در دولت بایدن، آمریکا کنشگری خود در قبال لیبی را در چهارچوب اروپا تعریف کرده و همسو با آن‌ها به دنبال خروج نیرو‌های واگنر (نیرو‌های ویژه روسیه) است. از نگاه ایشان، روسیه از دوره جنگ سرد تاکنون حضور مستمری در شمال آفریقا و لیبی داشته و در دوره اخیر با توجه به دو ویژگی منافع اقتصادی در این کشور و نیز خط لوله انتقال گاز از لیبی به اروپا، نسبت به آن اهتمام خاص داشته است. با سقوط قذافی، روس‌ها متضرر شدند؛ چرا که نزدیک به چهار میلیارد دلار از دولت لیبی طلب داشتند، با این حال در وضعیت جدید با هر دو طرف یعنی ژنرال حفتر و فائز سراج تعامل دارند.
دکتر فردوسی پور به ابتکارات اتخاذه شده در مورد لیبی نیز پرداختند که برخی از آن‌ها در ادامه ذکر شده است: ۱-کنفرانس برلین (ژوئن ۲۰۲۰) و پیگیری صلح و سازش در لیبی از طریق ایجاد آتش بس میان طرفین منازعه ۲- طرح قاهره، که مبتنی بر سه اقلیم (برقه در شرق، طرابلس در غرب و فَزّان در جنوب) است و براساس آن انتخاب نخست وزیر و وزرا و پارلمان باید از سه اقلیم باشد ۳- طرح منطقه سبزکه پیشنهاد مورد نظر ترکیه بوده و درباره آتش بس در مناطق درگیری (سرت، ترهونه و...) با هدف ایجاد منطقه امن در لیبی است. در انتهای این بخش، دکتر فردوسی پور با ارزیابی کلی از وضعیت قدرت‌ها و بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ایِ دخیل در بحران لیبی ابراز داشتند که همه این بازیگران و قدرت‌ها به این نتیجه رسیدهاند که بحران لیبی راه حل نظامی نداشته و بایستی به دنبال گفتمان‌سازی و حمایتِ بین‌المللی از فرآیند سیاسی در این کشور باشند.
سخنران پایانی این نشست جناب آقای صبری انوشه بودند که در ابتدای سخنان خود به برگزاری نشست ژنو پرداختند؛ نشستی که در نوامبر ۲۰۲۰ تحت عنوان گفت و گوی‌های سیاسی لیبی با نظارت سازمان ملل در ژنو و با حضور ۷۵ شخصیت لیبیایی برگزار شد. از نگاه وی این نشست پایه‌ای برای حل و فصل بحران لیبی شده است. در ادامه، آقای انوشه با اشاره به انتخاب «یان کوبیچ» به عنوان فرستاده ویژه سازمان ملل در امور لیبی در فوریه ۲۰۲۱، چالش‌های پیش روی او را در لیبی مطرح کردند که در چند محور خلاصه می‌شود:
۱. مدیریت بازیگران داخلی؛ بازیگران مختلفی در عرصه داخلی لیبی در ابعاد سیاسی، نظامی، امنیتی و اقتصادی درگیر هستند که این مسئله مدیریت بحران لیبی را مشکل کرده است. برای مثال حدود ۲۰۰ قبیله در لیبی وجود دارد که ۳۰ قبیله از آن‌ها در بحران لیبی فعال هستند. هر یک از این قبائل از گروه‌های مد نظر خود حمایت می‌کنند. از سوی دیگر، چهره‌های قدرتمند متعددی در بحران لیبی حضور دارند که هر یک، مورد حمایت قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه هستند.
خلیفه حفتر به عنوان شخصی آموزش دیده در آمریکا، از جانب آن‌ها مورد حمایت قرار می‌گیرد؛ زیرا او حدود ۱۷ سال در آمریکا بوده است. از سوی دیگر، حفتر دارای پایگاه قبیله‌ای نیز می‌باشد؛ بنابراین خلیفه حفتر صرفاً یک شخص نیست، بلکه یک جریان بوده که از پایگاه داخلی و حمایت بین المللی برخوردار است. عقیله صالح، رئیس پارلمان طُبرق و شیخ قبیله عبیدات (از قبائل بزرگ لیبی) از دیگر بازیگران مهم بحران لیبی است که تحت حمایت روس‌ها، مصری ها، قبائل و همچنین طرفداران قذافی قرار دارد.
۲. ایجاد وحدت رویه در امور مالی و اقتصادی؛ یکی از چالش‌های پیش‌روی فرستاده ویژه سازمان ملل در لیبی، مدیریت کمیته دارایی و ثروت است که از نهاد‌ها مالی و اقتصادی لیبی به شمار می‌روند و در شرق و غرب این کشور حضور دارند. در حال حاضر شرق و غرب لیبی هر یک دارای وزارت خانه‌های دارایی خاص خود هستند؛ لذا یکی از ماموریت‌های یان کوبیچ یکسان کردن بودجه کشور لیبی، ایجاد وحدت رویه در زمینه امور مالی و اقتصادی، مدیریت ارزش پول ملی لیبی، وحدت بخشیدن به بانک مرکزی و بهره برداری از میادین نفتی ذیل کمیته مذکور است.
۳. تدوین قانون اساسی؛ یکی از چالش‌های مهم لیبی پس از قذافی تدوین قانون اساسی است. در حالیکه پیش نویش قانون اساسی تهیه شده است، اما به دلیل کارشکنی پارلمان طُبرق در تصویب آن، این پیش نویس از ۲۰۱۷ معلق مانده است.
۴. روند نظامی – امنیتی و شکنندگی آتش بس؛ آتش بس که کلیدی‌ترین محور توافق‌نامه ژنو است به دلیل وجود دو گروه پنج نفره (تحت عنوان ۵ + ۵) از نظامیان در غرب لیبی و شرق آن با هدف متحد کردن ارتش این کشور، در وضعیت ناپایدار و شکننده‌ای قرار دارد. در چنین شرایطی، مدیریت گروه ۵ + ۵ برای تقویت شرایط شکننده آتش بس، یکی دیگر از چالش‌های پیش روی یان کوبیچ فرستاده ویژه سازمان ملل در امور لیبی به شمار می‌رود.
در پنل دوم این نشست، کارشناسان مدعو به پرسش‌های مطرح شده توسط دبیران و کارشناسان میز‌های گروه غرب آسیا و شمال آفریقا در چارچوب وزن هریک از نیرو‌های سیاسی و اجتماعی در داخل لیبی، اهداف قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای و رویکرد مناسب ایران درباره این مساله پرداختند.