قطر و بحرین؛ در مسیر جنگ

مقدمه

طی چندماه اخیر نقض حریم سرزمینی قطر توسط بحرین، منجر به افزایش تنش بین مقامات سیاسی دوحه و منامه شده است. هرچند اختلافات بین دو کشور با شروع بحران قطر شدت یافته بود و در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ جنگنده‌های بحرینی حریم هوایی قطر را نقض کردهاند؛ با اینحال پیوستن بحرین به روند عادیسازی با رژیم صهیونیستی و اقدامات این پادشاهی پس از عادیسازی در قبال دوحه، تنش بین دو کشور را به حدی بالا برده که در مواردی به شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز کشیده شده است. اهمیت تنش موجود بین این دو کشور در آستانه چهل و یکمین اجلاس اعضای شورای همکاری خلیج فارس باعث شده تا در این یادداشت ضمن بررسی سیر رویداد‌های تنشآمیز بین دو کشور بحرین و قطر، عوامل و پیامد‌های آن تبیین گردد.

۱. روندپژوهی روابط قطر و بحرین در روز‌های اخیر

• رخداد‌های تنشآمیز بین بحرین و قطر در یک ماهه اخیر به شرح زیر به صورت تصاعدی افزایش یافته است؛
• ۱۹ آذر ۱۳۹۹ (۹ دسامبر ۲۰۲۰): نقض حریم هوایی قطر توسط دو جنگنده آمریکایی و دو جنگنده اف ۱۶ بحرینی در منطقه آموزشی مشترک
•  ۲۲ آذر ۱۳۹۹ (۱۲ دسامبر ۲۰۲۰): توقیف دو قایق گارد ساحلی بحرین توسط گارد ساحلی قطر در شمال منطقه فشت الدیبل
• ۲۵ آذر ۱۳۹۹ (۱۵ دسامبر ۲۰۲۰): اعلان وضعیت نظامی دریایی توسط وزیر کشور بحرین با اعزام نیرو‌های نظامی \
• ۲۷ آذر ۱۳۹۹ (۱۷ دسامبر ۲۰۲۰): خصمانه خواندن اقدام گارد ساحلی قطر در توقیف قایق‌های بحرینی توسط وزیر امنیت داخلی بحرین (راشد بن عبدالله)
• ۲۹ آذر ۱۳۹۹ (۱۹ دسامبر ۲۰۲۰): صدور بیانیه پارلمان بحرین جهت تاکید بر عدم آشتی با قطر به دلیل توقیف قایق‌های بحرینی
• ۴ دی ۱۳۹۹ (۲۴ دسامبر ۲۰۲۰): شکایت قطر از بحرین در سازمان ملل و شورای امنیت
• ۶ دی ۱۳۹۹ (۲۶ دسامبر ۲۰۲۰): تکذیب نقض حریم هوایی قطر توسط وزارت خارجه بحرین و ارزیابی عملکرد قطر در راستای تنش در خلیج فارس
• ۶ دی (۲۶ دسامبر ۲۰۲۰): تکذیب نقض حریم هوایی قطر توسط نماینده بحرین در سازمان ملل و متهم کردن قطر به انجام اقدامات تحریک آمیز و حمایت از تروریسم
• ۲۷ دسامبر ۲۰۲۰ (۷ دی ۱۳۹۹): عدم حضور وزیر خارجه قطر (محمد بن عبدالرحمن ثانی) در چهل و یکمین نشست وزرای خارجه شورای همکاری خلیج فارس جهت اعتراض به تنشآفرینی بحرین علیه این کشور.

۲. بستر‌های افزایش تنش در روابط بحرین با قطر

افزایش تنش در روابط دو کشور عربی بحرین و قطر در روز‌های اخیر متاثر از بستر‌ها و عللی است که در ادامه به آن اشاره میشود؛

۲-۱. اختلافات مرزی

از اواسط دهه ۱۹۹۰ اختلاف مرزی بین قطر و بحرین بر سر جزایر «حوار»، «جنان» و «شهر زباره» بالا گرفت. با افزایش اختلافات بین دو پادشاهی بر سر مناطق مذکور، رویارویی مسلحانه و ناتوانی ریاض در حل و فصل آن، اختلاف مرزی دو کشور به دیوان بین المللی دادگستری ارجاع داده شد. در سال ۲۰۰۱ دیوان بینالمللی دادگستری رای خود را به مالکیت بحرین بر جزایر حوار و مالکیت قطر بر جزیره جنان و زباره داد. با اینحال پس از تحریم قطر در سال ۲۰۱۷، دولت بحرین در اکتبر همانسال طی بیانی‌های خواستار اعاده مالکیت بر زباره شده و دلیل سکوت خود را تا قبل از آن وحدت عربی خلیج فارس عنوان کرده است. بر همین اساس ممکن است بحرین از نقض حریم دریایی و هوایی قطر به دنبال تصاحب مناطق مورد اختلاف بین دو کشور باشد.

۲-۲. عادی‌سازی روابط بحرین با رژیم صهیونیستی

یکی از عواملی که بستر نقض حریم دریایی و هوایی قطر را ایجاد کرده، پیوستن بحرین به روند عادیسازی روابط با رژیم صهیوینستی در ۱۵ سپتامبر ۲۰۲۰ است. این رخداد و قول مساعد مقامات سیاسی_ امنیتی صهیونیست به مقامات بحرینی منجر به عرض اندام این کشور در خلیج فارس و نقض حریم سرزمینی قطر شده است. بحرین مانند برخی شیخنشین‌های حاشیه خلیج فارس روابط پنهان خود با رژیم صهیونیستی را از نیمه دوم دهه ۱۹۹۰ آغاز کرده است که دیدار‌های مقامات رسمی دو کشور از پایتخت‌های یکدیگر بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰، حضور هیئت صهیونیستی در کنفرانس فیفا در منامه، اتخاذ موضع انتقادی پادشاه بحرین (حمد بن عیسی آل خلیفه) در سپتامبر ۲۰۱۷ از تحریم رژیم صهیونیستی توسط اتحادیه عرب و میزبانی نشست «صلح اقتصادی فلسطینی-صهیونیستی» در ژوئن ۲۰۱۹ در منامه نمود‌هایی از آن بود. این روابط در نهایت به شناسایی موجودیت رژیم صهیونیستی براساس توافقنامه ابراهیم منجر گردید.

۲-۳. تحریم قطر توسط ائتلاف عربی

در پنجم ژوئن ۲۰۱۷، بحرین به همراه عربستان سعودی، امارات متحده عربی و مصر روابط هوایی و دریایی خود با قطر را قطع کرده و با صدور بیانیه رسمی توسط وزارت خارجه، قطر را به گسترش هرج و مرج در خاک بحرین با حمایت از گروه‌های شیعی نزدیک به ایران، بیثباتسازی منطقه و تحریک افکار عمومی این کشور از طریق رسانه «الجزیره» متهم کرد. بحرین پس از وقوع بحران در روابط خارجی قطر با همسایگان عربش، تلاش دارد از این فرصت استفاده کرده و ضمن برقراری روابط نزدیک با امارات متحده عربی و عربستان سعودی، مناطق مورد اختلاف با قطر را به حوزه سرزمینی خود ادغام نماید.

۲-۴. حضور نظامی ترکیه در خاک قطر

بحرین از زمان استقلال از خاک ایران، به دلایل ژئوپلیتیکی و سیاسی تلاش دارد در حوزه سیاست خارجی پیرو سیاست‌های منطق‌های عربستان سعودی به عنوان مهمترین حامی خارجی خود باشد. به این ترتیب، حضور رقبای منطق‌های آل سعود در خاک قطر را به مثابه تهدیدی علیه عربستان سعودی و به تبع آن مرز‌های سرزمینی خود (بحرین) تلقی مینماید. روابط نزدیک دوحه با آنکارا و افزایش حضور نیروی نظامی ترک در خاک قطر (۳۰۰۰ الی ۵۰۰۰ نفر) پس از تحریم قطر توسط کشور‌های عربی در سال ۲۰۱۷، منجر به افزایش سطح تهدیدات سیاست خارجی بحرین و تلاش این کشور جهت بازگرداندن موازنه با نقض حریم هوایی و دریایی قطر شده است.

۲-۵. حمایت قطر از مخالفان آل خلیفه

پوشش گسترده خبری تظاهرات مردم بحرین در سال ۲۰۱۱ و سرکوب این قیام توسط آل خلیفه در رسانه «الجزیره» و همچنین حمایت مقامات قطری از جنبش مردمی «الوفاق» بحرین، منجر به ایجاد حوزه جدید اختلاف بین آل خلیفه و آل ثانی شده است. افشای فایل صوتی مکالمات مشاور پادشاه قطر (حمد العطیه) و یکی از اعضای حزب اسلامی الدعوه و جمعیت وفاق (حسن سلطان) باعث شده است، حاکمان بحرین نسبت به اهداف آل ثانی بدبین شوند. بر همین اساس، نقض حریم سرزمینی قطر توسط بحرین این پیام را برای دوحه ارسال میکند که در صورت تدوام حمایت این کشور از مخالفان آل خلیفه، منامه حق استفاده از گزینه حمله نظامی را برای خود قائل است.

۳. پیامد‌ها

با توجه به عوامل فوق، محتملترین پیامد‌های تنش بین بحرین و قطر به شرح زیر است:

۳-۱. اخلال در روند صلح کشور‌های عربی خلیج فارس

با توجه به اینکه مهمترین هدف برگزاری چهل و یکمین اجلاس شورای همکاری خلیج فارس (۲۰۲۰)، حل و فصل بحران قطر است؛ افزایش تنش قطر و بحرین میتواند این مسئله را به تعویق بیندازد یا آن را از دستورکار اجلاس خارج نماید.

۳-۲. افزایش بیثباتی در منطقه غرب آسیا

کارشکنی بحرین در رفع بحران قطر با دیگر کشور‌های منطقه و اخلال در روند صلح میان شیخنشین‌های حاشیه خلیج فارس، میتواند به گسترش بیثباتی و ناامنی در سطح منطقه و احتمال وقوع درگیری محدود بین کشور‌های این حوزه در آینده منجر شود.

۳-۲. توجیه حضور رژیم صهیونیستی در منطقه جهت مدیریت نظم منطقه عربی

رژیم صهیوینستی به دنبال پیوست سیاسی، اقتصادی و در نهایت امنیتی_نظامی به منطقه خلیج فارس است. عادیسازی روابط بین این رژیم و کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس نیز در همین راستا صورت میپذیرد. بحرین به عنوان متحد و تسهیلکننده رژیم صهیونیستی برای حضور در نظم منطقه، با افزایش تنش با کشور‌های همسایه خود از جمله قطر، به حضور امنیتی_نظامی صهیوینست‌ها در منطقه برای مدیریت بحران کشور‌های عربی مشروعیت میبخشد.

۳-۴. افزایش رقابت تسلیحاتی

با توجه به نقض حریم سرزمینی قطر توسط بحرین، روند‌های منطق‌های به سمتی پیش خواهد رفت که رقابت تسلیحاتی برای حفظ توازن قوا تشدید خواهد شد. این وضعیت، زمینه را جهت انعقاد قرارداد‌های بزرگ کمپانی‌های تسلیحاتی غربی به ویژه آمریکایی با کشور‌های منطقه برای فروش تسلیحات پیشرفته با هدف حفظ موازنه قوا فراهم خواهد کرد.

نتیجه‌گیری

در ماه دسامبر ۲۰۲۰ منطقه خلیج فارس، شاهد تنش گسترده بین منامه و دوحه بر سر نقض حریم سرزمینی قطر توسط بحرین بوده است. تداوم تنش بین دو پادشاهی که متاثر از عوامل متعدد بوده، حاکی از عدم تمایل بحرین به حل و فصل بحران قطر در منطقه دارد. حاکمان آل خلیفه بعد از عادیسازی روابط با رژیم صهیونیستی به استفاده از این مسئله برای احیای حاکمیت خود بر مرز‌های سرزمینی مورد مناقشه با قطر، تشدید سرکوب مخالفان سیاسی داخلی و تضعیف جبهه اخوانی در منطقه هستند. در صورت تداوم تنش بین این دو شیخنشین، احتمال بروز بیثباتی و جنگ محدود در منطقه افزایش مییابد. علاوه براین، ممکن است رژیم صهیونیستی از زمینه پیش آمده استفاده کرده و به بهانه کمک به مدیریت تنش بین کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس تلاش تماید حضور خود در منطقه را به حوزه نظامی تسری دهد.

https://alkhaleejonline.net/%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D8%A9/

https://news.qna.org.qa/lang/ar/w/article/1608798855016741200

https://arabic.cnn.com/middle-east/article/2020/12/12/qatar-bahrain-cruiser-entered-territorial-waters

https://arabic.cnn.com/middle-east/article/2020/12/15/bahrain-qatar-coast-guards-escalations

https://arabic.cnn.com/middle-east/article/2020/12/19/bahrain-shura-council-aljazeera-fishermen-crisis

https://www.mofa.gov.qa/en/all-mofa-news/details/1442/05/09/qatar-informs-un-security-council-secretary-general-about-bahraini-aircraft-violations-of-qatari-airspace

https://www.skynewsarabia.com/middle-east/1403182-

https://www.aljazeera.com/news/2017/11/5/bahrain-re-opens-border-dispute-with-qatar

https://www.jpost.com/middle-east/full-text-of-the-declaration-of-peace-between-israel-and-bahrain-642422

https://www.alwatanvoice.com/arabic/content/print/1083634.html  

https://www.timesofisrael.com/at-economic-peace-summit-being-an-israeli-in-bahrain-feels-almost-normal/

https://www.jpost.com/middle-east/full-text-of-the-declaration-of-peace-between-israel-and-bahrain-642422

https://www.mofa.gov.bh/Default.aspx?tabid=8266&language=ar-BH&ItemId=7473

https://www.middleeastmonitor.com/20170626-bahrain-accuses-qatar-of-military-escalation/

سید مرتضی عریضی