عادی سازی روابط روسیه و ترکیه؛ پیامدها برای جمهوری اسلامی ایران

برای دسترسی به فایل این مطلب اینجا را کلیک کنید.

از چندی پیش اقدامات و اظهارات معناداری از جانب روسیه و ترکیه نسبت به هم انجام می­شد که نشان دهنده تمایل دو طرف یا حداقل طرف ترک برای عادی‌سازی روابط بود. ابتدا ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه نسبت به بهبود روابط با ترکیه ابراز تمایل کرد و سپس رجب طیب اردوغان و بینالی ییلدریم رییس جمهور و نخست وزیر ترکیه با ارسال دو نامه به همتایان روس خود در روز ملی روسیه، گام‌های بعد­ را برای ابراز تمایل به عادی سازی روابط با مسکو برداشتند. اما روس­ها اعلام کردند این اقدامات را کافی نمی­دانند و بر شروط خود پافشاری دارند تا آنکه اردوغان ٢٧ ژوئن ٢٠١٦ در نامه­ای رسمی به پوتین، با ابراز تاسف از سرنگونی جنگنده روس و غیرعمدی خواندن آن، مراتب عمیق همدردی خود را به بستگان خلبان کشته شده ابراز داشته و از آنان تقاضای بخشش کرد. اقدامی که سخنگوی کاخ کرملین آن را با عنوان عذرخواهی رسمی رئیس جمهوری ترکیه از روسیه رسانه­ای ساخت.

در واقع از شتابی که اظهارات و اقدامات آشتی­جویانه ترکیه و واکنش­های روسی دارد، به نظر می­رسد آغاز گفتگوهای رسمی دو کشور قریب‌الوقوع است. به عبارت دیگر به همان تندی که روابط مسکو و آنکارا متشنج شده، می­تواند بازسازی شود و قطعا پیامدهایی خواهد داشت.

دلایل اقدامات آشتی­جویانه آنکارا

هر چند از سال ٢٠١١، بحران سوریه بر رابطه روسیه و ترکیه سایه انداخته بود، اما این رابطه به نظر آنقدر مستحکم می­آمد که واقعه نوامبر ٢٠١٥ و ساقط شدن جنگنده روسی توسط ترک­ها، شوکه کننده باشد. اگر از تنش­های چند ماه اخیر بین روسیه و ترکیه صرف‌نظر کنیم، می­توان به صراحت گفت، این دو کشور پس از فروپاشی شوروی و به ویژه در ١٥ سال اخیر، با وجود تعلقات سیاسی متفاوت و گاه متعارض، به خوبی توانسته­اند، از ژئواکونومی خود برای برقراری روابط پایدار رو به توسعه بهره­برداری کنند. اما نوامبر ٢٠١٥، پس از سرنگونی جنگنده روسی، اظهارات مقامات روسیه آنقدر خشم‌گینانه و اظهارات مقامات ترکیه و شخص اردوغان آنقدر حق به جانب بود که به نظر می­رسید رابطه مسکو و آنکارا تا آینده­ای غیرقابل پیش‌بینی فروپاشیده است. با این حال با گذشت مدت کوتاهی، اظهارات ترک­ها به سرعت آشتی­جویانه شد. اما در مقابل روس­ها سه شرط عذرخواهی رسمی، پرداخت غرامت و مجازات عاملان قتل خلبان روسی را برای عادی سازی روابط تعیین نمودند. شروطی که به نظر نمی­رسید به سرعت از سوی آنکارا پذیرفته شود. به ویژه شرط عذرخواهی رسمی که پرستیژ دولت اردوغان را به شدت هدف قرار می­داد. با این وجود، سرانجام رئیس جمهور ترکیه سخت­ترین گام را برای بازسازی روابط با روسیه برداشت.

دلایل: در حالی که رجب اردوغان رئیس جمهوری ترکیه اکنون چه در سطح داخلی و چه در سطح خارجی با چالش­‌های گوناگونی روبرو است، به نظر می­رسد اقدام آنکار برای عادی سازی روابط با مسکو با هدف کاهش مسایل و مشکلات ترکیه در حوزه‌های اقتصادی و سیاسی است. چرا که قطع روابط اقتصادی روسیه با ترکیه و سرد شدن روابط سیاسی دو کشور برای ترکیه پیامدهایی داخلی داشت؛

در سطح داخلی، تنش در رابطه با روسیه، به دو دلیل انتقادها از حزب حاکم را بیشتر می­کند. از یک سو مقابله آنکارا با کردها شکل و شمایل جنگ داخلی به خود گرفته و از سوی دیگر اختلاف داخلی در حزب حاکم عدالت و توسعه افزایش یافته است. در چنین شرایطی تنش در روابط مسکو و آنکارا، هزینه­های اقتصادی به جامعه ترکیه تحمیل می­کند که موجب افزایش نارضایتی در جامعه می­شود.

باید در نظر داشت بن بست در روابط اقتصادی ترکیه و روسیه، اگر برای روس­ها به معنای کاهش منابع درآمد دولت باشد، برای ترک­ها این به معنای کاهش منابع درآمد تجار و بازرگانان بخش خصوصی و به عبارت دیگر جامعه است. در حالی صادرات کالاهای ترک به روسیه متوقف شده، نرخ گردشگری از روسیه به ترکیه، نیز به شدت کاهش یافته است. بر اساس آمار ارائه شده در چهار ماه اول سال ٢٠١٦، نسبت به زمان مشابه در سال گذشته، ٦٨ درصد کاهش داشته است. این به معنای از دست رفتن دست‌کم ٣ میلیارد دلار خواهد بود که هتل‌داران ترکیه را بیشتر متاثر می‌کند.

در عرصه خارجی، اگر چه امکان تبدیل مشکلات و اختلاف­ها در رابطه ترکیه با اتحادیه اروپا و آمریکا به بحران کم است، اما می­توان گفت یک سرخوردگی در این روابط وجود دارد که تا زمان حضور اردوغان در قدرت امکان تغییر آن کم است و بر این اساس نیز کارشناسان در آنکارا از لزوم نزدیک شدن رابطه با روسیه می­گویند. بر اساس این نظرها ترکیه همزمان با داشتن رابطه نزدیک با روسیه، قدرت چانه­زنی بیشتری در رابطه با اتحادیه اروپا و آمریکا دارد. کما اینکه با وجود ماه‌ها تنش در روابط روسیه و ترکیه، پیشرفتی در روابط ترکیه با اتحادیه اروپا و آمریکا ایجاد نشد.گفتنی است ترکیه در زمان اوج روابط دوستانه با روسیه، در حالی که از توقف پشت درهای اتحادیه اروپا مانده بود، رهبران ترک از عضویت در «اتحادیه گمرکی» به رهبری روسیه و «سازمان همکاری‌های شانگهای» به رهبری چین و روسیه به عنوان جایگزین اتحادیه اروپا یاد می­کردند، چنان‌که ترکیه در جمع اعضای طرف گفتگوی سازمان شانگهای نیز قرار گرفت.