پس از داعش

با نزدیک شدن مراحل پایانی آزاد سازی موصل و رقه و فروپاشی مقر اصلی داعش، هر یک از بازیگران درگیر در عراق و بویژه سوریه (که بازیگران تضاد منافع بیشتری دارند) در صدد تثبیت حوزه نفوذ، کنترل  و تعریف سیاست‌های مراحل بعدی خود هستند. این مقطع از آن جهت که احتمال رویارویی میان بازیگران افزایش پیدا کرده است از حساسیت ویژه ای برخوردار است.   
نگاه آمریکایی
•    تاکتیک و نه راهبرد:
سقوط موصل و رقه برای آمریکا نه یک راهبرد بلکه یک تاکتیک است. در واقع آمریکا آماده یک رویارویی بلند مدت  در سوریه است که مخاطب آن تنها داعش نخواهد بود. این رویارویی هم می تواند بصورت مستقیم و هم واسطه‌ای باشد که مرکزیت آن را آنچه " تهدید ایران" نامیده می‌شود شکل می‌دهد.
•    ایران تهدیدی هم سطح یا مقدم بر داعش:
مایک پومپئو، رییس سیا، ایران را خطری درازمدت‌تر از داعش می‌داند و  دنیس راس، سفیر سابق آمریکا و هماهنگ‌کننده ویژه پیشین در امور خاورمیانه، ایران را تهدیدی مقدم بر داعش معرفی می کند. راس معتقد است که آمریکا نخواهد توانست داعش را شکست دهد یا از احیای مجدد آن جلوگیری کند مگر آنکه ابتدا به سراغ ایران برود و آن را مهار کند.
•    عدم چالش مناطق تحت کنترل ، عدم تحمل کریدور ایرانی:
 کارشناسان و صاحب نظران سیاسی در آمریکا انتقادات زیادی به سیاست های خاورمیانه ای ترامپ و مشخصا وجود ابهام و فقدان راهبرد جامع دارند اما در یک موضوع اتفاق نظر وجود دارد و آن جلوگیری از اتصال خط جاده ای تهران ـ بیروت است. ( حتی اگر ایران به واقع چنین هدفی را تعیین نکرده باشد " برداشت" آمریکا و اسرائیل از هدف ایران چنین است).
 دنیس راس در استراتژی پیشنهادی خود به دولت ترامپ به ضرورت وجود چهار مولفه زیر اشاره می کند:
١.    عدم چالش مناطق تحت کنترل ایران و روسیه؛
٢.    عدم تحمل کریدور ایرانی؛
٣.    نقش دهی به عربستان و امارات پس از اضمحلال داعش ( در حوزه های بازسازی، حکمرانی و نیروی انسانی)؛
٤.    اقناع ترکیه بر سر مسئله کردها.
بر این اساس نقطه تقابل احتمالی میان نیروهای مورد حمایت ایران، آمریکا و اسرائیل کریدور ایرانی است.
نگاه اسرائیلی
•    احتمال جنگ و یا مجموعه عملیات «پیشگیرانه»:
سناریوی مطلوب اسرئیل تداوم جنگ سوریه با هر بهانه‌ای ـ حضور داعش یا هر عامل نزاع دیگرـ  بوده است که موجب جنگ فرسایشی و تخلیه توان نظامی و اقتصادی مسلمانان و بویژه ایران و حزب الله شود. اما آنچه در حال رخ دادن است اضمحلال داعش در موصل و رقه ، بسط نفوذ  ایران، کشیده شدن کنترل جاده ای ایران به دریای مدیترانه و آب دیده شدن نظامیان شیعه و حزب الله است. ترجمه این تحولات برای اسرائیل تبدیل «تهدیدی مهم»  به «تهدیدی وجودی» است.  احتمال این وجود دارد تا اسراییل در جنگ و یا مجموعه عملیات « پیشگیرانه» از تبدیل «تهدیدی مهم» به «تهدیدی وجودی» علیه خود  جلوگیری کند.
نکاتی برای بازیگری ایران
•    هزینه ابهام:
 فصل مشترک میان بازیگران درگیر در بحران سوریه فقدان یک راهبرد مشخص و تعریف مرحله آخر(١)  مناقشه است. نکته در اینجاست که شاید بازیگری چون آمریکا بتواند چنین چیزی را تحمل و از عهده بار  اقتصادی ، نظامی و سیاسی بر آید و همچنان در ابهام جلو برود اما آیا ایران نیز از عهده آن بر خواهد آمد؟
در آستانه اضمحلال قلمرو داعش،  همه بازیگران کسب غنایم بیشتر و بعضا ادامه حرکت ورای اهداف تعیین شده اولیه را مد نظر قرار داده اند.  برخی تحلیلگران وضعیت موجود منطقه را با روزهای پایانی جنگ جهانی دوم و تلاش رقبای اصلی برای تعیین مرزها و حوزه نفوذ در هارتلند سوریه مقایسه کرده اند. سیاست ایران در عراق و سوریه بویژه سوریه نیازمند شفاف سازی است. شفافیت در پاسخ به پرسش‌هایی چون اهداف، آنچه تحمل خواهد شد و آنچه تحمل نخواهد شد، مرحله آخر و راهبرد خروج.
•    بازتعریف اهداف:
 سرعت تحولات در سوریه و عراق بالا گرفته و داعش رو به اضمحلال است (در حوزه قلمرو جغرافیایی و نه ایدئولوژیکی). اگر زمانی هدف تعیین شده برای ایران عقب راندن و نابودی داعش بود اکنون زمان باز تعریف اهداف است.
•    احتمال برهم زدن معادله منطقه‌ای:
این احتمال وجود دارد که سقوط رقه و موقعیت کنونی بازیگران از جمله حوزه نفوذ ایران سناریوی مطلوب آمریکا و اسرائیل نباشد و بنا بر این در صدد بر آیند تا معادله را بر هم زنند. بر هم زدن معادله می‌تواند در قالب مجموعه‌ای از حملات علیه دولت سوریه یا درگیری با نیروهای مورد حمایت ایران بروز کند.

این گزارش در ادامه آینده رویکرد کشورمان را در سوریه و عراق از ابعاد مختلف مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داده است.

[1]Endgame