نهضت تولید علم و جنبش نرم‌افزاری در ایران

امروزه واژة «تولید علم» جایگاه خاصی در ادبیات کشور پیدا کرده است؛ به‌طوری که نهضت تولید علم و جنبش نرم افزاری اذهان بسیاری از سیاستگذاران و برنامه ریزان علمی و پژوهشی کشور را به خود مشغول کرده است. در ارزیابی‌های علم سنجی نیز، اصلی ترین معیار برای تعیین جایگاه علمی و رتبه بندی کشورها، میزان مشارکت در تولید علم، نوآوری، فناوری و به طور کلی مشارکت در روند توسعة علم جهانی عنوان شده است.

بحث«تولید علم» نخستین بار در سال ١٣٦٥ در دانشگاه تهران مطرح شد اما در آن زمان مورد توجة جدی قرار نگرفت و فقط خمیرمایة اولیة آن شکل گرفت. در سال ١٣٧٢، این بحث به شکل جدی‌تری مطرح و تعریف شد. در این سال، دانشگاه تهران اعلام کرد: به نویسندگانی که مقالات آنها در مجلات بین‌المللی ـ که در موسسات معتبر نمایه سازی نظیر ISI چاپ شود ـ جوایز قابل ملاحظه ای اهداء خواهد شد و این نخستین گام برای اقدام جدی در زمینة تولید علم بود. از سال ١٣٧٩ به بعد، تولید علم در حوزة پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مطرح و اعلام شد که به هر مقالة چاپ شده در ISI، مبالغ مالی قابل توجهی تعلق می‌گیرد. در سال‌های اخیر نیز داشتن مقالات معتبر بین‌المللی، به پیش شرطی برای استخدام هیأت علمی تبدیل شده است.

از طرف دیگر، شعار «توسعة علمی؛ شرط بقا» در سال ١٣٨٠ از سوی جامعة علمی کشور در سطح ملی مطرح شد. به دنبال آن، پروژة تغییرات ساختاری وزارت علوم و سپس تدوین برنامة چهارم توسعة کشور با رویکرد «توسعة دانایی محور» با هدف اجرایی کردن این شعار انجام شد. سند چشم انداز بیست سالة کشور نیز مبحث تولید علم را با طرح شعار تبدیل شدن به «قدرت اول منطقة آسیای جنوب غربی از نظر علمی، فن‌آوری و اقتصادی» به سطح یک آرمان ملی ارتقا داد. البته بدیهی است که هنوز در ابتدا راه قرار داریم و بذر علم در کشور تازه به نهالی تبدیل شده که تا رسیدن به درختی تنومند زمان زیادی باقی مانده است. با توجه به این مباحث، اکنون این سؤالات مطرح می‌شوند که تولید علم چیست و مصادیق آن کدامند؟ آیا چاپ صرف مقالات در مجلات بین‌المللی و نمایه سازی آن در مؤسساتی همچون ISI ما را به توسعة علمی می‌رساند یا شاخص‌های دیگری را نیز باید درنظر گرفت؟ بر این اساس، وضعیت تولید علم در کشورمان چگونه است؟ با چه چالش‌های جدی مواجه است و چه راهکارهایی باید برای مقابله با این چالش‌ها اندیشیده شود؟ اینها سؤالاتی هستند که در نوشتار حاضر سعی می‌شود به آنها پاسخ داده شود.