دیپلماسی آب: جمهوری اسلامی ایران و کشورهای همسایه

خلاصه

در تاریخ ١٣٨٧/١٢/٣ معاونت پژوهش‌های بین‌المللی مرکز تحقیقات استراتژیک سمیناری تحت عنوان «دیپلماسی آب: جمهوری اسلامی ایران و کشورهای همسایه» با حضور تقریباً یک‌صد تن از استادان، پژوهشگران و مسئولین دولتی ارگان‌های ذی‌ربط برگزار کرد.

نتایج

برنامه سمینار عبارت بود از:

عنوان سخنرانی سخنران

تلاوت آیاتی از کلام‌الله مجید

رژیم حقوقی حاکم بر رودخانه‌های بین‌المللی جناب آقای دکتر جمشید ممتاز

موافقت‌نامه‌های مربوط به رودخانه‌های مرزی بین یران و دولت‌های همسایه
جناب آقای مهندس مصطفی میرانوریان

مدیریت منابع آب ترکمنستان و افغانستان جناب آقای مهندس عبدالمجید فکری

در آغاز آقای دکتر جمشید ممتاز، مشاور حقوقی وزیر امور خارجه، استاد دانشگاه تهران و عضو سابق کمیسیون حقوق بین‌الملل ملل متحد، ضمن اشاره مختصر به سوابق حقوق بین‌الملل در خصوص رودخانه‌های مرزی و اصل آزادی کشتیرانی مصرح در کنوانسیون وین و اینکه این امر که بر اصول عرفی مبتنی بوده، مورد قبول و اجماع قرار گرفته است، گفت: در بحث امروز موضوع کشتیرانی در آب‌های مرزی مطرح نخواهد شد.
وی با توجه به نیاز مبرم بشر به آب و چالش‌های دول همجوار در مورد رودخانه‌های مرزی و با برشمردن افزایش جمعیت به عنوان عامل مهم دیگری در نیاز بیشتر به آب این‌گونه رودها گفت: از دهه 60 قرن گذشته برای تغییر برخی مواد معاهدات و کنوانسیون‌های بین‌المللی مربوط به استفاده از آب رودهای مشترک اقداماتی در جریان است از جمله در دعوای بین فرانسه و اسپانیا (بر سر رود مشترک) داوارن بین‌المللی «اصل استفاده منصفانه، اصولی و منطقی» از رودخانه‌ را مدنظر قرار دادند. به هر حال دولت فنلاند به دلیل میزبانی اجلاس رسیدگی به استفاده از آب رودخانه‌های بین‌‌المللی، از مجمع عمومی سازمان ملل درخواست نمود تا این امر را در دستور کار کمیسیون حقوق بین‌الملل قرار دهد.
این کمیسیون پس از دو سال طرحی را در ٣٧ اصل به مجمع عمومی ملل متحد ارائه نمود، لیکن به دلیل اهمیت موضوع، مجمع این طرح را برای بررسی بیشتر به کمیته 6 مجمع عمومی (کمیته حقوقی) ملل متحد ارجاع کرد. در این کمیته با توجه به اینکه اصل حاکمیت بر آب و منابع آبی برعکس سایر منابع به صورت مطلق نیست (دکترین هارمون) و علی‌رغم اینکه این اصل در دعوای بین ایالات متحده و مکزیک مورد استناد قرار گرفته است ولیکن در حقوق بین‌الملل موارد متعددی وجود دارد که اصول متقن پذیرفته‌شده، برای بررسی یک امر وجود ندارد، کمیته ٦ مجمع عمومی ملل متحد اصل بدون ضرر و زیان بودن اقدامات کشور بالادست را که دارای چهارچوب مشخصی نیز نمی‌باشد به رسمیت شناخت. به عبارت دیگر از نظر کمیته ٦ مجمع عمومی هر ضرر و زیانی مهم تلقی نمی‌گردد. به هر حال این اصول مورد توافق قرار گرفت و بر اساس آنها کنوانسیون نیویورک در سال ١٩٩٧ برای امضا و الحاق آماده گردید.
در این کنوانسیون سلسله ترتیباتی برای اجرای دو اصل فوق و ایجاد همکاری بین دول همجوار تدوین شد تا در صورت بروز اختلاف، دولت متضرر بتواند درخواست تشکیل کمیسیون حقیقت‌یاب را مطرح نماید. این کمیسیون دارای دو عضو از کشورهای طرفین دعوا و یک عضو به انتخاب مشترک این دو کشور است. نگاهی به فهرست کشورهای الحاقی به این کنوانسیون مبین این امر است که کشورهای پایین‌دست از آن بهره بیشتری می‌برند.
سپس جناب آقای مهندس سید مصطفی میرانوریان از مدیران بازنشسته وزارت امور خارجه به صورت مختصر شمه‌ای از معاهدات مرزی میان ایران و دول همجوار در خصوص رودخانه‌های مرزی و نحوه بهره‌برداری از‌ آب آنها را مطرح و تأکید نمود که جمهوری اسلامی ایران در معاهدات مرزی خود با دول همجوار مخصوصاً معاهدات مرزی سال ١٩٧٥با عراق بسیار تلاش کرده است تا منافع جمهوری اسلامی ایران در رابطه با آب‌های مرزی حفظ شود.
همچنین جناب آقای سرهنگ مجید فکری از پرسنل بازنشسته سازمان جغرافیایی ارتش نیز در خصوص اقدامات افغانستان و ترکمنستان در استفاده از آب‌های مرزی نکاتی را به اطلاع حاضرین در جلسه رساند و با استفاده از عکس‌های ماهواره‌ای جزئیات اقدامات آنان را تشریح نمود.
در پایان، سخنرانان به پرسش‌های حاضرین در سمینار پاسخ دادند.
چند مورد ذیل به عنوان جمع‌بندی سمینار مطرح شد.
? با توجه به کم‌آب بودن ایران،‌ توجه به جزئیات ناظر به مقررات حقوقی و شرایط سیاسی حاکم بر مسائل حقوقی و سیاسی رودخانه‌های مرزی اهمیت بسیار دارد.
? چون ایران در برخی رودخانه‌های مرزی، در موقعیت بالادست و در برخی دیگر از رودخانه‌های مرزی پایین‌دست محسوب می‌شود، ‌نیاز به رویکردی متعادل که هم ملاحظات سیاسی و هم ملاحظات حقوقی را مدنظر داشته باشد، بیشتر احساس می‌شود.
? بررسی دقیق کنوانسیون ١٩٩٧ نیویورک در مورد استفاده‌های غیر کشتیرانی از آب‌راه‌های بین‌المللی و پیاده کردن اصول آن بر رودخانه‌های مرزی جمهوری اسلامی ایران می‌تواند پروژه پژوهشی دقیقی باشد که به جمهوری اسلامی ایران برای اتخاذ رویکرد متناسب کمک کند.
? بررسی اینکه آیا با استفاده از اصول کنوانسیون می‌توان توافق‌نامه‌های جمهوری اسلامی ایران با همسایگان در مورد رودخانه‌های مرزی را تکمیل کرد موضوع پژوهش جداگانه‌ای است.
? تدوین دیپلماسی آب به کوشش جمهوری اسلامی ایران امری ضروری است که به امنیت ملی کشور مربوط و مانع اختلاف نظر در این مورد خواهد شد. در تدوین دیپلماسی آب جمهوری اسلامی ایران، استفاده از ظرفیت‌های ایجابی و سیاسی جمهوری اسلامی ایران با بهره‌گیری از اصول حقوق بین‌الملل، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.
? نوع مباحث و سؤال و جواب‌ها حاکی از آن بود که از ادامه این مباحث در سمینارهای بعدی استقبال خواهد شد.